دهمین مدرسه تابستانی انجمن زبان­شناسی ایران روزهای 8 الی 10 شهریور 1402 در اصفهان برگزار شد.

دهمین مدرسه تابستانی انجمن زبان­شناسی ایران روزهای 8 الی 10 شهریور 1402 با حضور علاقمندان در سالن هتل اصفهان و با حمایت معنوی انجمن علمی –دانشجویی زبان­شناسی دانشگاه الزهرا، انجمن علمی زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی، انجمن ایرانی زبان و ادبیات فرانسه و دفتر گسترش پژوهش و آموزش فارس رهنما برگزار شد.

سخنرانی­ها در دو نشست صبح و عصر ارائه شد. در بخش نخست روز اول و افتتاحیه، دکتر آزیتا افراشی، رئیس انجمن زبان­شناسی ایران، ضمن خوشامدگویی به حاضران یاد استاد فقید دکتر کورش صفوی را گرامی داشتند و از استادان، پژوهشگران، شرکت­کنندگان و گروه اجرایی قدردانی کردند.

سپس دکتر سیامک صاحبی، نایب رئیس انجمن زبان­شناسی ایران، گزارشی از فرایند برگزاری دهمین مدرسة تابستانی انجمن زبان‌شناسی ایران ارائه داد. در ادامه استاد دکتر ایران کلباسی با بازخوانی دل­نوشته دکتر شهرام مدرس خیابانی در مراسم یادبود دکتر صفوی به موارد و منابعی در مورد تشکیل انجمن زبان‌شناسی ایران اشاره کردند.

در نشست اول که ریاست آن را دکتر محمدامین ناصح، عضو هیئت­علمی دانشگاه بیرجند به عهده داشت، سه سخنرانی ارائه شد. «ساختارگرایی در مطالعات ترجمه» عنوان اولین سخنرانی نشست اول بود. دکتر فرزانه فرحزاد، عضو هیئت­علمی دانشگاه علامه طباطبائی ابتدا تعریفی از ترجمه ارائه داد و به میان‌رشته‌ای‌بودن آن اشاره کرد. در ادامه توضیحاتی در مورد زبان‌شناسی و ترجمه و موضوعات گوناگونی مانند انواع ترجمه؛ چامسکی و ترجمة ماشینی: هلیدی و ترجمة ماشینی برای ورود به بحث اصلی ارائه شد.

دکتر فاطمه عظیمی­ فرد، پژوهشگر مرکز تحقیقات صدا و سیما، دومین سخنران این نشست بود که در ارتباط با «پژوهش­های زبان­شناسی در رادیو وتلویزیون» مطالبی را مطرح نمود. وی در ادمه صحبت خود «فرهنگ مردم» را به‌عنوان قدیمی‌ترین مرکز پژوهش رادیو و تلویزیون معرفی کرد و به ذکر برخی از فعالیت‌ها و آثار گروه زبان و رسانه، رادیوفرهنگ و ... پرداخت.

در ادامه آقای مهران برزوفرد از دانشگاه بین­المللی چابهار، سخنرانی خود را با عنوان «کاربرد زبان‌شناسی پیکره‌ای در مطالعات ترجمه» ارائه کرد. وی معادل‌یابی در فرایند ترجمه را به‌عنوان یکی از مسائل پژوهش در ترجمه برشمرد، و با اشاره به دو نوع پیکره اعم از دستی و ماشینی، اظهار داشت که پیکره‌های خود را به‌صورت دستی تهیه کرده است. سپس وی به معرفی انواع پیکره ازجمله عمومی و تخصصی؛ نمونه‌ای و متن‌کامل؛ موقعیتی و پایشی؛ نوشتاری و گفتاری؛ هم‌زمانی و درزمانی؛ بومی زبان و فراگیران زبان؛ و جز آن پرداخت و به ویژگی‌ها، پیشینه و کاربردهای مطالعات ترجمة پیکره‌بنیاد، انواع پیکره‌های زبانی مطالعات ترجمه اشاره کرد.

پس از استراحت و پذیرایی ناهار، نشست دوم به ریاست دکتر گلناز مدرسی قوامی از دانشگاه علامه طباطبائی آغاز شد.  دکتر احمدپاکتچی، عضو هیئت­علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ضمن گرامی‌داشت یاد استاد دکتر کورش صفوی سخنرانی خود را با عنوان«نگاهی به نظریات جدید دربارة خانواده‌های زبانی» ارائه نمود. درادامه، وی به شناسایی نخستین خانواده‌ها و کشف روابط بین زبان‌ها پرداخت و در مورد سستی ارتباط‌ها و بازنگری در خانواده‌ها سخن گفت. سپس، به موارد متعددی ازجمله فراوانی خانواده‌ها، ارتباط‌های بین خانوادگی، پیوندهای موردمناقشه، کلان‌خانواده‌ها، تبارشناسی زبانی، زبان‌های آمیخته و ... پرداخت.

«فرهنگستان زبان و ادب فارسی و واژه‌گزینی» عنوان سخنرانی دکتر محمدامین ناصح بود. وی ابتدا  پیشینة فرهنگستان زبان و ادب فارسی و واژه‌گزینی در جهان را مرور کرد و سپس به  نقد چند نمونه از واژه‌های مصوب فرهنگستان پرداخت. وی در بخش دیگر از سخنان خود معادل‌های پیشنهادی برای چند واژه؛ برخی معادل‌های مصوب فرهنگستان از نظر شفافیت و تیرگی معنایی و برخی از اصطلاحات مصوب فرهنگستان در هزار واژة پزشکی را مورد بررسی قرار داد و به برخی از دلایل عدم کاربردی‌شدن واژه‌های مصوب فرهنگستان اشاره کرد.

آخرین سخنرانی نشست دوم  به دکتر احسان چنگیزی، عضو هیئت­ علمی دانشگاه علامه طباطبائی، با عنوان «همنامی یا چندمعنایی: تحلیل تاریخی چند واژه» اختصاص داشت. وی در ابتدا با اشاره به جهان‌بینی ویژه استاد فقید دکتر صفوی و منش وی سخن خود را با موضوع هم‌آوا/هم‌نویسه/هم‌نام ادامه داد و با ذکر نمونه‌هایی از واژه‌های «شیر»، «سر»، «دست»  اهمیت بررسی داده‌های تاریخی در پژوهش‌ها و مطالعات را مورد تاکید قرار داد.

نشست سومِ مدرسۀ تابستانی در روز دوم به ریاست دکتر ماندانا نوربخش از دانشگاه الزهرا(س) با گرامی‌داشتِ یاد و خاطرۀ استاد فرهیخته، دکتر کوروش صفوی آغاز شد. سپس دکتر والی رضایی از دانشگاه اصفهان سخنرانی خود را با عنوان «رده­شناسی زبان و جایگاه آن در زبان­شناسی معاصر» ارائه کرد. وی با اشاره به مکتب­های فکری اروپا و پیدایش رده­شناسی، تفاوت رده­شناسی در قرن نوزدهم و قرن بیستم را  برشمرد و در ادامه، رویکردهایی چون رده­شناسی واژگانی، رده­شناسی شناختی، و رده­شناسی کاربردی را معرفی کرد.

سپس  دکتر گلناز مدرسی قوامی از دانشگاه علامه طباطبایی «شیوۀ توصیف نظامِ آوایی زبان­ها» را مورد بررسی قرار دادند. ایشان ضمن تأکید بر رعایت دقت و صحت در ثبتِ نشانه­های واجی و آوایی در بررسی­های زبانی، به برخی فرایندهای واجی اشاره کردند. علاوه­براین، برای بازسازی تکواژها، استفاده از شواهد درون­زبانی را لازم دانستند و کاربردِ شواهدِ برون­زبانی را درصورتی مجاز شمردند که در راستای تأیید شواهدِ درون­زبانی به کارآید. 

در ادامه با حضور برخی پژوهشگران فرهنگستان زبان فارسی، به مسائلی چون واژه­گزینی و ضرورتِ آن، اصول و مراحل واژه­گزینی و روندِ کارگروهِ واژه­گزینی در فرهنگستان پرداخته شد. در ادامه نیز برخی واژه­های مصوبِ فرهنگستان با پرسش و پاسخِ حاضران در جلسه، مورد نقد و بررسی قرار گرفت. 

پس از استراحت و پذیرایی ناهار، نشست چهارم در روز دوم، با گرامی‌داشتِ یاد و خاطرۀ مرحومه سلیمه زمانی، از دانشجویان دکتری دانشگاه علوم و تحقیقات، و با سخنرانی دکتر  سیامک صاحبی از دانشگاه فرهنگیان شیراز آغاز شد. ایشان به بررسی وندهای دخیل در زبان فارسی، که بیشتر از زبان عربی و ترکی وارد زبان فارسی شده­اند، پرداختند و به واژگانی اشاره کردند که با استفاده از وندهای دخیل در زبان فارسی ساخته شده و به کارمی­رود.

سخنرانِ دومِ این نشست، دکتر سپیده عبدالکریمی از دانشگاه شهید بهشتی، بود که با «نگاهی نوساختگرایانه به تحلیل­های معنایی» پرداخت. ایشان به مواردی چون ویژگی­های نظریه­های مطرح در معناشناسی نوساختگرا، نظریۀ معنی‌شناسی مفهومی جکنداف، ویژگی­های معنی­شناسی مفهومی و توصیف معنی در نظریۀ واژگان زایشی اشاره کرد.

 دکتر حمیدرضا شعیری، از دانشگاه تربیت مدرس، آخرین سخنرانِ این نشست بود که «روایت­شناسی کلاسیک تا روایت­شناسی مدرن» را مورد بحث و بررسی قرار داد. وی سخنرانی خود را با حکایتِ مرد دباغ شروع و به این نکته اشاره کرد که در طول تاریخ، روایت­شناسان همواره افرادی زبان­شناس بوده­اند. علاوه­براین، به عقیدۀ او، کل زندگی را می­توان یک روایت درنظرگرفت، و هر نظام روایی نیز می­تواند دارای سیستمِ ارزشی و ضدارزشی باشد. این نشست با توضیحِ روایت­شناسی مدرن و فضای مدرنِ روایت و پس از پرسش و پاسخ حاضران در جلسه پایان یافت.

در سومین روز مدرسه تابستانی، چهار سخنرانی به ریاست دکتر سپیده عبدالکریمی ارائه شد.

 دکتر آزیتا افراشی، عضوهیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی به عنوان اولین سخنران نشست پنجم به توصیف «استعاره­های اولیه»، یعنی نگاشت­های استعاریِ موجود و همگانی در همۀ زبان­ها در چارچوب نظریِ پیشنهادیِ خود، معناشناسیِ زیستی عاطفی (Bio Emotional Semantics)پرداخت و نمونه­هایی از استعاره­های خشم/ ترس و شادی/ عشق/ لذت را از پیکرۀ پایگاه داده­های زبان فارسی و با شواهد ریشه­شناختی ارائه داد.

محمدحسن ترابی، دانش­آموخته دکتری زبان­شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، «تاریخچه مطالعات جایابی زبان در مغز» را مرور نمود. بنا به گفته وی، مطالعاتی که در گذشته به جایابی زبان در مغز پرداخته­اند قدمتی بسیار بیشتر از سخنرانی معروف بروکا  (1861) دارند. بروکا در واقع بخشی از جریانی بود که به جایابی زبان در مغز می­پرداخت، که البته به خاطر ارجاع­های زیادی که دریافت کرد، این ارجاع­ها خود اعتبار نظریه جایابی زبان در مغز را برای او به ارمغان آورد، در حالی که این فرایندی بود که از گال شروع شده بود و پیوسته ادامه داشت. مطالعات جدید درباره مغز تن (بیمار مشهور بروکا) نشان می­دهند که آسیبی که به مغز او وارد شده بود بسیار بیشتر از آنا است که بروکا در کالبدشکافی­اش از مغز لوبورن (تن) دریافته بود. مطالعات بعدی همچنین نشان دادند که پردازش زبان نه تنها محدود به نواحی بروکا و ورنیکه در نیمکره چپ نیست و سایر مناطق آن نیمکره را نیز دربرمی گیرد، بلکه نیمکره راست نیز در زبان نقش اساسی دارد.

«مغز، زبان و رودیکردهای آزمایشگاهی در عصب­ شناسی زبان» عنوان سخنرانی سوم بود که توسط ساناز تاج­ الدینی، دانشجوی دکتری دانشگاه شیراز ارائه شد.

لاله مولائی، دانشجوی دکتری زبان­شناسی دانشگاه علامه ­طباطبائی، در سخنرانی خود با عنوان «پیوند دانشگاه، صنعت و جامعه در راستای اشتغال‌زایی و کارآفرینی: زبان‌شناسی آموزشی-تربیتی، نشانه‌شناسی آموزشی-تربیتی، نشانه‌شناسی سازمانی، ره‌یاری نشانه‌شناختی/نشانه‌ای و ... » با اشاره به موضوع "از وحدت تا کثرت؛ از کثرت تا وحدت"، به تعامل میان زبان‌شناسی، نشانه‌شناسی و حوزه‌های یاریگری ازجمله ره‌یاری اشاره کرد. وی در ادامه به مطالبی نظیر تحول علوم انسانی، تعالی آموزش، ترارشته‌ای، ترامدرنیته و چرخش به‌سوی فلسفه اشاره کرد و با بیان دیدگاه خود در مورد چرخش از سمت بافت‌های تحصیلی، آموزشی و دانشگاه به ‌سمت بافت‌های روزمره و هر لحظة زندگی، وارد مبحث کاربردی‌شدن و عام‌شدن برخی حیطه‌ها و گسترش آن‌ها از سوی علم، دانش و حرفه به ‌سوی نوعی خرد، مرام، مهارت نرم، هنر زندگی و سبک زندگی شد. به گفته وی یکی از راه‌های دستیابی به این خرد، مرام، مهارت نرم، هنر زندگی و سبک زندگی می‌تواند از رهگذر پرداختن به طرز بودنِ خود در تعامل با امور روزمره، عادتی، بدیهی، تکراری و سادة زندگی و جهان ممکن شود؛ به‌نوعی همان ʼهستی‌شناسی انسان مشاهده‌گرʻ، طرز بودن و هستی‌شناسی انسان مشاهده‌گر.

تهیه گزارش: دکتر ژاله مکارمی و لاله مولایی