چهارمین همایش ملی زبان‌شناسی پیکره‌ای، پنج­شنبه 20 مهر 1402  از سوی انجمن زبان‌شناسی ایران و با همکاری پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، گروه پژوهشی محاسبات نوین دانشگاه علامه طباطبائی در تالار حکمتِ پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی  برگزار شد.

سخنرانی­های این همایش در چهار نشست صبح‌گاهی و عصرگاهی ارائه شد. در ابتدا، رئیس محترم انجمن زبان‌شناسی ایران، دکتر آزیتا افراشی، ضمن خیرمقدم به حاضران و گرامیداشت یاد استاد فقید، مرحوم دکتر کورش صفوی، از حاضران دعوت کردند در فراخوان میراث دکتر صفوی حضور مؤثری داشته باشند. هم‌چنین، ایشان ضمن تشکر از استقبال دانشجویان، پژوهشگران و استادان از برگزاری این همایش، حاضران را به حمایت مادی و معنوی از انجمن زبان‌شناسی ایران از طریق ثبت نام و پرداخت حق عضویت و نیز شرکت در رویدادهای علمی انجمن زبان­شناسی دعوت نمودند. ایشان از دبیر علمی،  دکتر آزاده میرزائی و دبیر اجرایی همایش، آقای محمد سعید میری، قدردانی کردند.

سپس، دبیر علمی همایش، دکتر آزاده میرزائی، با گرامیداشت یاد و خاطرۀ استاد دکتر کورش صفوی و مرور حمایت‌های همه‌جانبه ایشان در برگزاری همایش‌های پیشین زبان‌شناسی پیکره‌ای و هم‌چنین، نکوداشت یاد و خاطرۀ مرحوم دکتر سلیمه زمانی، یار دیرین انجمن از حمایت برگزارکنندگان این همایش، نویسندگان، کمیتۀ علمی و داوری این رویداد علمی قدردانی و از حضور پرشور شرکت‌کنندگان در این رویداد علمی تشکر کرد.

گفتنی است در کنار حضور فیزیکی شرکت‌کنندگان، با ایجاد پیوند مجازی (www.webinar.ihcs.ac.ir/b/ihc-7da-ixf-odh) امکان حضور دیگر علاقمندان به شکل مجازی نیز فراهم گردید.

 ریاست نشست اول برعهده استاد دکتر ویدا شقاقی از دانشگاه علامه­طباطبائی بود. محمد بحرانی، عضو هیئت­علمی دانشگاه علامه طباطبائی، اولین سخنران این نشست مقاله­ای با عنوان «بررسی نقش واژه‌های دستوری و محتوایی در سبک‌سنجی رایانشی نثر داستانی معاصر» که کاری مشترک بود، ارائۀ داد. هدف نگارندگان در این پژوهش، بررسی و مقایسۀ کارایی واژه‌های دستوری و محتوایی در تعیین سبک داستانی معاصر بود. نتایج ارزیابی کارایی واژه‌های دستوری و محتوایی با استفاده از سامانۀ خودکار شبکه‌های عصبی، برتری واژه‌های دستوری را بر واژه‌های محتوایی نشان داد. افعال کمکی و ضمایر، به ویژه ضمایر شخصی بیشترین میزان کارایی را در میان انواع واژه‌های دستوری در تعیین سبک نویسنده داشتند. سخنران دوم پژوهشی بود با عنوان «کاربرد افزوده در فارسی گفتاری معیار: پژوهشی پیکره‌بنیاد» که توسط مریم رمضانخانی، دانشجوی دکتری زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی ارائه شد. هدف نگارنده بررسی کاربرد افزوده در بندهای بی‌نشان فارسی گفتاری با بهره‌گیری از داده‌های طبیعی بود. نتایج این پژوهش نشان داد که میزان کاربرد افزوده از دیگر سازه‌های بند نظیر فاعل و موضوع‌های درونی فعل بیشتر است و این سازه‌ها در همۀ جایگاه‌های بند به‌کار می‌روند که این رفتار با توجه به ماهیت و کاربرد افزوده‌ها منطقی بوده است. براساس داده‌های این پژوهش، افزوده‌ها به پنج نوع توصیفی، زمان، مکان، حالت و مقدار تقسیم شدند و جایگاه آن‌ها در بند تعیین گردید. افزایش حجم پیکره‌های فارسی گفتاری معیار به منظور تعیین جایگاه افزوده‌های مکان، زمان و حالت پیشنهاد گردید.

پس از استراحت و پذیرایی، بخش اول نشست دوم به ریاست خانم دکتر آزیتا افراشی با 2 سخنرانی آغاز شد. نخست مریم نورنمایی، دانشجوی دکتری دانشگاه الزهرا مقاله­ای با عنوان «استخراج مجموع دادگان گویش شیرازی برمبنای مفهوم مقوله‌بندی شناختی»ارائه کرد. در این پژوهش بر استفاده از رویکرد مقوله‌بندی شناختی در مرحلۀ آغازین فرهنگ‌نویسی به منظور دستیابی به نظم شناختی بین مفاهیم پایه تأکید شد. منابع پیکرۀ این پژوهش از طریق نقد یک فرهنگ گویش شیرازی به منظور دستیابی به نظم شناختی بین مدخل‌های آن و بررسی روابط معنایی بین آن‌ها و در مرحلۀ دوم از طریق بسط فهرست واژه‌ها از طریق مصاحبه با چند گویشور شیرازی به دست آمد. مقوله‌بندی شناختی در دو سطح اولیه و میانی صورت گرفت. هم‌چنین، مقوله‌های شناختی اصلی فیزیکی و انتزاعی به تفکیک مقوله‌های واژگانی تعیین شدند. در نهایت 1320 واژۀ پایه برای گویش شیرازی به دست آمد. در ادامه دکتر افراشی نیز بهره‌مندی از این رویکرد را برای انجام پژوهش‌های مشابه در گویش‌های دیگر کارآمد دانست. سخنران دوم این نشست، محمدسعید میری، دانشجوی دکتری زبان‌شناسی دانشگاه علامه طباطبائی، بود که مقاله­ای با عنوان «Reliability in Filmic Metaphor Identification: Building a Metaphor Corpus for Films (FilMet) Using Filmic Metaphor Identification Procedure (FILMIP)» ارائه نمود. روال تشخیص استعارۀ فیلمی یکی از روش‌های تشخیص استعاره در فیلم‌هاست. این پژوهش به ارزیابی این روش در تشخیص استعاره‌های فیلمی به منظور تدوین پیکره‌ای از این استعاره‌ها پرداخته است. بیست فیلم تبلیغات تلویزیونی فارسی در بازۀ زمانی 1394-1401 برچسب‌گذاری شدند. عملکرد این روش با انجام سه آزمون ارزیابی شد و نتایج نشان دادند که روال تشخیص استعارۀ فیلمی ابزاری کارآمد برای تشخیص و تحلیل استعاره‌های فیلمی است. استفاده از این روش معتبر در تدوین پیکرۀ فیلمی به درک بهتر استعاره‌ها در حالت‌های بصری کمک می‌کند.

بخش دوم نشست دوم به ریاست آقای مهران برزوفرد آغاز شد. عنوان اولین سخنرانی در این بخش «ملاحظاتی در باب ارتقای کیفیت فرهنگ‌های یک‌زبانۀ زبان‌آموز انگلیسی: رویکردی پیکره‌بنیاد» بود که توسط ابوالفضل علمدار، دانشجوی دکتری علامه طباطبائی ارائه شد.. در این پژوهش، چهار فرهنگ معتبر یک‌زبانۀ زبان‌آموز انگلیسی (فرهنگ انگلیسی معاصر لانگمن، فرهنگ پیشرفتۀ زبان‌آموز اکسفورد، فرهنگ پیشرفتۀ زبان‌آموز کمبریج و فرهنگ همایندهای آکسفورد) از نظر شیوۀ عرضۀ اطلاعات براساس معیار سوم مالکیل بررسی شدند. مدخل‌های موجود در این فرهنگ‌ها با داده‌های موجود در پیکرۀ انگلیسی آمریکایی معاصر مقایسه شد. ایرادات مشاهده‌شده به هفت دسته تقسیم شد و به علت بروز آن‌ها نیز اشاره گردید. در نهایت، نقش زبان‌شناسی پیکره‌ای در ارتقای فرهنگ‌ها و کاهش خطاهای فرهنگ‌نویسی مورد تاکید قرار گرفت. آخرین مقاله از نشست دوم را آقای دکتر مسعود قیومی، عضو هیئت­علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی با ارائه مقاله­ای با عنوان «معرفی و برچسب‌گذاری پیکره زبانی حاصل از محتوای کتاب‌های درسی» که پژوهشی مشترک بود، ارائه نمود. وی در ابتدا یادآور شد توصیف ویژگی‌های محتوای زبانی کتاب‌های درسی دانش‌آموزان می‌تواند در بحث سیاست‌گذاری‌های مربوط به زبان فارسی در راستای ارتقای زبان فارسی در مقام زبان علم موردتوجه قرار گیرد. تمام جمله‌های متون درسی (فارسی، علوم، مطالعات اجتماعی و هدیه‌های آسمانی) کلاس‌های اول تا ششم ابتدایی حدوداً حاوی 208 هزار واژه به تفکیک پایه و درس تهیه شدند و پس از هنجارسازی در فرایند پیش پردازش، در دو سطح بن‌واژه‌سازی و مقوله‌های دستوری برچسب‌گذاری شدند. نتایج این پژوهش به شناخت بیشتر محتوای کتاب‌های درسی انجامید.

 بعد از نشست دوم، زمان نماز و ناهار فرا رسید.

نشست سوم پس از پذیرایی ناهار و نماز  به ریاست دکتر مسعود قیومی آغاز  شد. اولین سخنرانی نشست توسط محمدسعید میری به نمایندگی از گروه نویسندگان ارائه شد. عنوان پژوهش «شناسایی و استخراج همایندهای زبان فارسی بااستفاده از روش‌های رایانشی» بود. پیکرۀ این پژوهش پایگاه دادۀ زبان فارسی بوده است. هم‌چنین، مجموعه داده‌ای از همایندهای زبان فارسی براساس کتاب فرهنگ زبان‌آموز پیشرفتۀ فارسی ساخته شد. آموزش بردارهای تعبیۀ fasttext مدل زبانی با شبکۀ حافظۀ کوتاه‌مدت ماندگار صورت گرفت و بررسی همایندها با چند روش انجام شد. فراخوانی این مدل زبانی از طریق تنظیم دقیق پارس‌برت با استفاده از فهرست‌های هزارتایی همایندها و غیرهمایندها محاسبه شد و بررسی مقابله‌ای همایند هزار ترجمۀ جملۀ فارسی به انگلیسی در موتور جستجوی گوگل صورت گرفت. نتایج نشان دادند که هر دو مدل زبانی و پارس‌برت می‌توانند همایندها را پیش‌بینی کنند و پارس‌برت به عنوان مدل قوی‌تر برای بررسی همایند در زبان فارسی معرفی شد. موتور جستجوی گوگل در ترجمۀ همایندها به سه طریق عمل کرد: 1. ترجمه درست؛ 2. ترجمۀ واژه به واژه و 3. نادیده‌گیری ترجمۀ همایندها. سخنرانی بعدی با حضور سرکار خانم فروغ زاهد، دانشجوی کارشناسی‌ارشد علوم رایانۀ دانشگاه علامه طباطبائی ادامه یافت. ایشان به ارائۀ پژوهشی مشترک با عنوان «طراحی و تهیۀ دادگان برچسب‌خوردۀ فارسی از اخبار مرتبط با همه‌گیری کوید-19 به منظور تشخیص اخبار جعلی» پرداختند که با همکاری آقایان دکتر محمد بحرانی، استادیار گروه رایانۀ دانشگاه علامه طباطبائی و دکتر علیرضا منصوری، استادیار پژوهشگاه ارتباطات و فناوری اطلاعات تهران صورت گرفته بود. پیکرۀ این پژوهش را 5000 پست مربوط به اخبار همه‌گیری کوید-19 از پیام‌رسان تلگرام استخراج و برچسب‌گذاری شد. این اخبار از لحاظ هفت وظیفۀ 1. صحیح یا جعلی بودن؛ 2. سیاسی بودن؛ 3. افزایش سطح آگاهی عمومی، توصیه و روحیه‌دهی به خواننده؛ 4. مطالب مربوط به دارو، درمان یا مراقبت‌های بهداشتی؛ 5. آمار مرگ و میر؛ 6. محتوای خبر حاوی یا فاقد مطالب تنفرآمیز، سرزنش، عیب‌جویی، منفی‌بافی و غیره و 7. ارزش خبر در بررسی واقعیت بررسی شدند و برچسب درست، نادرست یا خنثی گرفتند. دستاورد این پژوهش ایجاد شیوه‌نامۀ مناسب برچسب‌گذاری بوده است که در نهایت در اختیار دو برچسب‌زن خبره برای بررسی وضعیت جعلی بودن، صحیح یا خنثی بودن خبر قرار گرفت و در صورت عدم‌توافق، نظرخواهی از برچسب‌زن سوم پیشنهاد گردید. در نهایت، دسته‌های متوازنی در وظیفۀ جعلی یا صحیح بودن اخبار به دست آمد.

آخرین نشست همایش، پس از استراحت و پذیرایی کوتاه و با ریاست جناب آقای دکتر علی رضاقلی فامیان برگزار شد. عبدالنور خالقی مقاله خود را  با عنوان «A Corpus-Based Study of Attitudes toward COVID-19» ارائه نمود. در این پژوهش، نگارندگان به بررسی نحوۀ تأثیرگذاری بیماری کوید-19 بر نگرش افراد و بر زبان مطبوعات در رسانه‌های برخط و چاپی پرداختند. داده‌های این پیکره از پیکرۀ ویروس کرونا استخراج شد که شامل بیش از یک میلیارد واژه از متون در بارۀ زمانی مارس تا نوامبر 2020 بوده است. از نرم‌افزار تحلیل دادۀ Sketch Engine برای تشخیص و ارزیابی همایندهای کوید-19 و بسامد آن‌ها در دو بازۀ زمانی استفاده شد. نتایج این بررسی نشان داد که همایندهای کوید-19 را می‌توان در چند قالب معنایی مانند علمی، اجتماعی، کنشی، اقتصادی و سیاسی طبقه‌بندی کرد. این همایندها با گذر زمان تغییر می‌کنند و بازتاب نگرش‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی دربارۀ این همه‌گیری هستند. بدین ترتیب، کوید-19 به شدت بر نگرش مردم و بر زبان مطبوعات در رسانه‌های برخط و چاپی تأثیرگذار بوده است. نگرش مردم به کوید-19 بیشتر نشان‌دهندۀ مسئولیت‌پذیری اجتماعی آن‌ها بوده است تا اینکه بازتاب تمایلات سیاسی و اقتصادی آن‌ها در هنگام رعایت شیوه‌نامه‌ها و واکسیناسیون باشد. ارائه آخرین سخنرانی همایش توسط مریم رمضانخانی به نمایندگی از سوی جلال تباشیر، دانشجوی دکتری زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی انجام شد. این پژوهش به «بررسی پیکره‌بنیاد واژه ’مرگ‘ در اشعار فارسی با تکیه بر نظریۀ استعارۀ مفهومی» اختصاص داشت. نگارنده در دو اثر مثنوی مولانا و شاهنامۀ فردوسی به بررسی نحوۀ عینی‌سازی مفهوم انتزاعی مرگ در حوزه‌های مبدأ و دستیابی به شباهت‌ها و تفاوت‌ها در نگرش این دو شاعر به پدیدۀ مرگ پرداخته بود. تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار واژه‌نمای AntConc صورت گرفت. نتایج نشان داد که مولانا از 24 مبدأ و فردوسی از 19 مبدأ برای عینی‌سازی مفهوم مرگ استفاده کرده‌اند. نُه حوزه در آثار ذکرشده مشترک بوده است و تحلیل‌ها نشان دادند که در نگاه فردوسی، مرگ موجودی ترسناک و ویرانگر است و فضایی از نیستی و نابودی و ویرانی را به تصویر می‌کشد. آمار مرگ در اشعار مولانا، گاهی خوشایند و گاه ناخوشایند است و از یک سو، فضایی پر درد و رنج و از سوی دیگر، فضای رهایی، حکمت و رشد را تداعی می‌کند. در نتیجه، موضوع و محتوای اشعار بررسی‌شده در تصویرسازی مفاهیم و نوع نگرش شاعر به آن‌ها تأثیرگذار بوده است. نویسندۀ محترم که به صورت مجازی در جلسه شرکت می‌کردند به پرسش‌های شرکت‌کنندگان پاسخ دادند.

آخرین نشست همایش، پس از استراحت و پذیرایی کوتاه و با ریاست جناب آقای دکتر علی رضاقلی فامیان برگزار شد. عبدالنور خالقی مقاله خود را  با عنوان «A Corpus-Based Study of Attitudes toward COVID-19» ارائه نمود. در این پژوهش، نگارندگان به بررسی نحوۀ تأثیرگذاری بیماری کوید-19 بر نگرش افراد و بر زبان مطبوعات در رسانه‌های برخط و چاپی پرداختند. داده‌های این پیکره از پیکرۀ ویروس کرونا استخراج شد که شامل بیش از یک میلیارد واژه از متون در بارۀ زمانی مارس تا نوامبر 2020 بوده است. از نرم‌افزار تحلیل دادۀ Sketch Engine برای تشخیص و ارزیابی همایندهای کوید-19 و بسامد آن‌ها در دو بازۀ زمانی استفاده شد. نتایج این بررسی نشان داد که همایندهای کوید-19 را می‌توان در چند قالب معنایی مانند علمی، اجتماعی، کنشی، اقتصادی و سیاسی طبقه‌بندی کرد. این همایندها با گذر زمان تغییر می‌کنند و بازتاب نگرش‌ها و دیدگاه‌های متفاوتی دربارۀ این همه‌گیری هستند. بدین ترتیب، کوید-19 به شدت بر نگرش مردم و بر زبان مطبوعات در رسانه‌های برخط و چاپی تأثیرگذار بوده است. نگرش مردم به کوید-19 بیشتر نشان‌دهندۀ مسئولیت‌پذیری اجتماعی آن‌ها بوده است تا اینکه بازتاب تمایلات سیاسی و اقتصادی آن‌ها در هنگام رعایت شیوه‌نامه‌ها و واکسیناسیون باشد. ارائه آخرین سخنرانی همایش توسط مریم رمضانخانی به نمایندگی از سوی جلال تباشیر، دانشجوی دکتری زبان‌شناسی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی انجام شد. این پژوهش به «بررسی پیکره‌بنیاد واژه ’مرگ‘ در اشعار فارسی با تکیه بر نظریۀ استعارۀ مفهومی» اختصاص داشت. نگارنده در دو اثر مثنوی مولانا و شاهنامۀ فردوسی به بررسی نحوۀ عینی‌سازی مفهوم انتزاعی مرگ در حوزه‌های مبدأ و دستیابی به شباهت‌ها و تفاوت‌ها در نگرش این دو شاعر به پدیدۀ مرگ پرداخته بود. تحلیل داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار واژه‌نمای AntConc صورت گرفت. نتایج نشان داد که مولانا از 24 مبدأ و فردوسی از 19 مبدأ برای عینی‌سازی مفهوم مرگ استفاده کرده‌اند. نُه حوزه در آثار ذکرشده مشترک بوده است و تحلیل‌ها نشان دادند که در نگاه فردوسی، مرگ موجودی ترسناک و ویرانگر است و فضایی از نیستی و نابودی و ویرانی را به تصویر می‌کشد. آمار مرگ در اشعار مولانا، گاهی خوشایند و گاه ناخوشایند است و از یک سو، فضایی پر درد و رنج و از سوی دیگر، فضای رهایی، حکمت و رشد را تداعی می‌کند. در نتیجه، موضوع و محتوای اشعار بررسی‌شده در تصویرسازی مفاهیم و نوع نگرش شاعر به آن‌ها تأثیرگذار بوده است. نویسندۀ محترم که به صورت مجازی در جلسه شرکت می‌کردند به پرسش‌های شرکت‌کنندگان پاسخ دادند.

در اختتامیۀ همایش، دکتر آزادۀ میرزائی ضمن قدردانی از نویسندگان مقالات و حضور  شرکت‌کنندگان به ذکر بازخوردهای مثبت شرکت‌کنندگان همایش نسبت به تنوع و کیفیت بالای مقالات پرداختند. ایشان با اشاره به فرصت‌های ایجادشده در بحث علمی و تبادل اطلاعات پژوهشی، از حضور چهره‌های علاقمند و باانگیزه که هم به‌صورت حضوری و هم به‌شکل مجازی همایش را تا انتها همراهی کرده بودند، اظهار خرسندی کردند. دبیر علمی همایش در ادامه اعلام کرد که در آیندۀ نزدیک شاهد برگزاری کارگاه‌ها و برنامه‌هایی با محوریت زبان‌شناسی پیکره‌ای خواهیم بود و در این مسیر از علاقمندان و صاحب‌نظران این حوزه دعوت به همراهی و مشارکت نمودند. در نهایت، همایش با قدردانی دبیر علمی از کلیۀ دست‌اندرکاران برگزاری این رویداد علمی، بخصوص عوامل اجرایی همایش آقای محمدسعید میری (دبیر اجرایی همایش)، سرکار خانم زهرا ابراهیم بانکی، آقای دکتر محمدحسن ترابی، خانم‌ها مریم رمضانخانی و مریم نورنمائی (کمیتۀ اجرایی همایش) و عکس یادگاری دسته­ جمعی پایان یافت.

به یاد دکتر سلیمه زمانی